W sobotę, 5 listopada 2022 r., rektor Uniwersytetu Zielonogórskiego prof. dr hab. Wojciech Strzyżewski posadził jedno z 800 drzew, jakie zostaną posadzone w ramach akcji 800 drzew na 800 lecie Zielonej Góry. „Swoje” drzewa sadzili też: prezydent miasta Janusz Kubicki, prof. dr hab. Czesław Osękowski – przewodniczący komitetu organizacyjnego obchodów Jubileuszu, prof. Leszek Jerzak dyrektor Instytutu Nauk Biologicznych UZ oraz mieszkańcy miasta, którzy zgłosili się wcześniej do Zakładu Gospodarki Komunalnej. Akcja miała miejsce przy al. Zjednoczenia w Zielonej Górze. Wzdłuż chodników przy markecie budowlanym Castorama i restauracji Mc Donald’s posadzone zostaną 93 lipy szerokolistne (odmiana Pallida), które mogą osiągnąć ponad 20 metrów wysokości.
Drzewa nie są sadzone w przypadkowych miejscach – akcja 800 drzew na 800 lecie Zielonej Góry idealnie wpisuje się w koncepcję systemu przyrodniczego Zielonej Góry, którą kończy już opracowywać zespół naukowców z Uniwersytetu Zielonogórskiego pod kierunkiem prof. Leszka Jerzaka.
System ten ma pełnić ważne funkcje dla mieszkańców naszego miasta: poprawi jakość powietrza (mikroklimat) i będzie je oczyszczał poprzez absorpcję zanieczyszczeń (zwalczanie smogu), sprzyjał poprawie bioróżnorodności na terenie miasta oraz pełnił funkcję estetyczną i rekreacyjną (poprawi to komfort życia). Będzie także służył zwiększeniu retencji powierzchniowej wód opadowych, co przyczyni się do przeciwdziałania zmianom klimatu. System będzie opierał się na ważnych przyrodniczo obszarach węzłowych (parkach, lasach, itp.) połączonych korytarzami ekologicznymi (w postaci nowych nasadzeń pasów zieleni) i tzw. sięgaczami. System ten będzie łączył się z obszarami zieleni otaczającymi miasto. Zielona Góra znajdzie się w elitarnej grupie miast europejskich podejmujących działania w celu zmniejszenia efektu ocieplenia klimatu.
Koncepcja budowy systemu przyrodniczego miasta Zielona Góra
Wprowadzenie
Ocieplenie klimatu wpływa niekorzystnie na jakość życia, szczególnie w środowisku zurbanizowanym. Problem ten dotyczy obecnie większości miast na świecie. Wysokie temperatury i spadek wilgotności powodują spadek komfortu życia w mieście oraz spadek bioróżnorodności. Upraszanie ekosystemu miejskiego (niewiele gatunków ale bardzo licznych) stwarza sytuacje konfliktowe z niektórymi licznymi gatunkami. Można temu zapobiegać poprzez wprowadzanie w logiczny sposób systemu zazieleniania miasta – czyli tworzenie węzłów (terenów zieleni) i łączących je ze środowiskiem zewnętrznym korytarzy. Uniwersytet Zielonogórski zaproponował Urzędowi Miasta w Zielonej Górze przygotowanie koncepcji takiego logicznego systemu przyrodniczego.
Na podstawie umowy zawartej w 2021 r. pomiędzy Zakładem Gospodarki Komunalnej a Uniwersytetem Zielonogórskim powstaje obecnie koncepcja budowy systemu przyrodniczego dla strefy zabudowy śródmiejskiej (dzielnicy Stare Miasto) Zielonej Góry. Obejmuje ona swoim zasięgiem obszar miasta sprzed powiększenia w 2015 r. (czyli teren najbardziej zurbanizowany). System organizacji terenów miejskich, zakładający rozwój węzłów i korytarzy ekologicznych, polega na utrzymaniu tych struktur w matrycy miasta oraz wspiera utrzymanie populacji zasiedlających je różnych organizmów, wzmacnia oddziaływania międzygatunkowe i prowadzi równowagi w ekosystemach zieleni miejskiej. Przyczynia się to także do tworzenia odpowiednich przestrzeni dla mieszkańców, dających miejsca wypoczynku, rekreacji oraz do poprawy jakość życia w mieście. Nad koncepcją pracują naukowcy z Instytutu Nauk Biologicznych, Ogólnouczelniane Laboratorium Analiz Geoprzestrzennych oraz zaproszeni podwykonawcy (Leaf Project Studio).
Pełny system przyrodniczy powinien obejmować trzy podstawowe aspekty (komponenty): biologiczny, klimatyczny, hydrologiczny. Powstająca koncepcja skupia się na aspekcie biologicznym. Podstawowymi celami budowy systemu przyrodniczego Zielonej Góry są:
· adaptacja miasta do zmian klimatu,
· zwiększanie różnorodności biologicznej,
· poprawa jakości powietrza,
· retencja powierzchniowa wód opadowych,
· poszerzenie oferty rekreacyjnej miasta,
· opracowanie wytycznych dotyczących wprowadzania zieleni w obszarze zabudowy śródmiejskiej.
Metodyka
W ramach tworzenia koncepcji systemu przyrodniczego zebrano dotychczasową wiedzę na temat zasobów przyrodniczych i urbanistycznych miasta, wykonano niezbędne terenowe badania uzupełniające, przeanalizowano zebrane dane i wskazano konkretne możliwości budowy sieci przyrodniczej (komponentu biologicznego) w obszarze zabudowy śródmiejskiej miasta.
W ramach analizy zebranych danych wskazano powiązania przyrodnicze Zielonej Góry z otoczeniem w skali lokalnej i krajowej (powiązania z krajową siecią korytarzy ekologicznych) oraz powiązania przyrodnicze wewnątrz samego miasta. Zieloną Górę otacza pierścień licznych kompleksów leśnych, z których zasobów przyrodniczych można zasilać gatunkami flory i fauny wewnętrzny system przyrodniczy miasta. Ponadto wewnątrz samego miasta wykazano obecność licznych obszarów cennych pod względem przyrodniczym, które mogą pełnić rolę lokalnych obszarów zasilających, będąc tzw. węzłami w tworzonej sieci przyrodniczej. Połączenie tych węzłów korytarzami ekologicznymi i w miarę możliwości wypełnienie przestrzeni pomiędzy nimi zielenią w formie rozproszonej utworzy spójny system przyrodniczy miasta.
Aby wskazać obszary zasilające w tym systemie oraz możliwości budowy powiązań pomiędzy nimi wykonano szereg analiz przyrodniczo-urbanistycznych. Jedną z nich było rozpoznanie poziomu wysycenia struktury miasta szatą roślinną (wysycenia zielenią) w połączeniu z analizą struktury samego miasta w oparciu o ortofotomapę, powstałą z połączenia i skalibrowania zdjęć lotniczych. Wysycenie poszczególnych obszarów miasta zielenią dobrze obrazuje tzw. wskaźnik wegetacji (NDVI - Normalized Difference Vegetation Index). Jest to zespół zobrazowań satelitarnych SENTINEL-2 wykonanych w okresie sierpień-wrzesień 2020 r. i poddanych analizie różnic fali o długości 0,665 µm i 0,842 µm. Wynikiem tych analiz jest wskaźnik wegetacji o wartościach w przedziale od -1,0 do +1,0. Im większa wartość wskaźnika tym większa ilość zielonej biomasy danego obszaru. Opracowana przez autorów koncepcji systemu przyrodniczego Zielonej Góry metoda zastosowania wskaźnika wegetacji do wyznaczania elementów składowych tego systemu polegała na uproszczeniu i zamianie ciągłej skali liniowej wskaźnika wegetacji na stopniowaną skalę 6-stopniową. Umożliwiło to jej analityczne zastosowanie do dalszych badań. Następnie cały obszar badań podzielono na geometryczne kwadratowe pola o wymiarach 250 × 250 m, w oparciu o powszechnie wykorzystywaną w badaniach geobotanicznych ogólnokrajową siatkę AtPol (Atlas of Poland). Dla każdego z tak wyznaczonych pól dokonano uśrednienia wartości wskaźnika wegetacji (tym razem w skali 9-stopniowej), zmieniając jego zobrazowanie z wielu różnorodnych (o różnych kształtach i rozmiarach) poletek na równe (kwadratowe) pola o wymiarach 250 × 250 m. Uzyskano obraz miasta w podziale na siatkę kwadratów 250 × 250 m o barwach w 9-stopniowej skali. Kolor czerwony odpowiada tu sektorom miasta o najintensywniejszej zabudowie i najmniejszym wskaźniku wegetacji a kolor zielony odpowiada terenom o wysokim wskaźniku wegetacji i niskim stopniu zabudowy. Kolory pośrednie (beżowe / brązowe) odpowiadają terenom o cechach pośrednich. Następnie dokonano syntezy tak zobrazowanego wysycenia zielenią obszaru badań z jego ortofotomapą. Wyniki tych analiz potwierdziły, że wyznaczone we wcześniejszym procesie cenne obszary o wysokim potencjale przyrodniczym pokrywają się z obszarami wykazanymi jako obszary o wysokim poziomie wysycenia roślinnością. Mając tę wiedzę, wytypowano jednostki w utworzonej siatce pól, na obszarze których można i należy w przyszłości budować połączenia pomiędzy obszarami o wysokim poziomie wysycenia szatą roślinną.
System przyrodniczy Zielonej Góry
Zielona Góra ze względu na swoje położenie wśród dużych kompleksów leśnych oraz występowanie w tkance miasta obszarów cennych pod względem przyrodniczym, ma duże szanse na utworzenie systemu przyrodniczego opartego na modelu tzw. płatów i korytarzy. Jest on znany w ekologii krajobrazu od lat 80. XX w. Polega na połączeniu obszarów zieleni (lasów, parków, kompleksów ogrodów działkowych, zadrzewionych cmentarzy, zieleńców, itp.), pełniących funkcje zasilające (źródłowe) za pomocą korytarzy ekologicznych, które umożliwiają rozprzestrzenianie się gatunków roślin i zwierząt pomiędzy ekosystemami. System przyrodniczy stanowi przede wszystkim wydzielone do tego celu części obszaru miejskiego, których głównym celem będą funkcje przyrodnicze. Podstawową zasadą kształtowania i prawidłowego funkcjonowania systemu przyrodnicze w mieście jest zapewnienie:
· ciągłości ekosystemów w przestrzeni, realizowane poprzez łączenie ich w spójne struktury,
· ciągłości ekosystemów w czasie, realizowane poprzez tworzenie i utrzymywanie odpowiedniej ich struktury wewnętrznej,
· zróżnicowania nisz ekologicznych, dające w efekcie zwiększanie bioróżnorodności,
· prawidłowości funkcjonowania środowiska biotycznego i jego warunków abiotycznych (siedliskowych).
W ramach tworzenia koncepcji budowy systemu przyrodniczego Zielonej Góry wytypowano obszary o funkcjach zasilających, tworzące w przyszłości tzw. węzły całego systemu. Zestawiono je z aktualnym zagospodarowaniem przestrzeni miasta oraz dokumentami planistycznymi (Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego miasta, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego). W oparciu o zebrane dane i przeprowadzone analizy przestrzenne przygotowano koncepcję budowy systemu przyrodniczego miasta Zielona Góra w aspekcie biologicznym. Wyodrębniono w niej obwodowo położone obszary zasilające (głównie lasy otaczające obszar śródmiejski) oraz wewnętrzne obszary węzłowe, stanowiące tereny zieleni obszarowej wewnątrz miejskiej struktury urbanistycznej. Wyznaczono także obecne i przyszłe korytarze ekologiczne, łączące poszczególne węzły między sobą i z zewnętrznymi obszarami źródłowymi. Uznano, że najlepszym rozwiązaniem jest budowa sieci tych korytarzy w oparciu o zieleń pasów drogowych, tworzących struktury liniowe.
Ponadto wskazano, że niezbędnym i równoznacznym w tworzeniu systemu uzupełnieniem wyznaczonej sieci powiązań przyrodniczych, powinna być zieleń w formie rozproszonej na całej powierzchni miasta. Powinna ją tworzyć głównie zieleń osiedli zarówno jedno-, jaki i wielorodzinnych.
W ramach sprawnego rozpoczęcia wdrażania w życie systemu przyrodniczego wykonano analizę struktury własnościowej miasta, w podziale na grunty będące w zarządzaniu miasta Zielona Góra oraz grunty pozostałych form własności. Budowę systemu przyrodniczego należy rozpocząć od gruntów publicznych, zarządzanych przez miasto, jako najłatwiej dostępnych dla działań samorządowych. Bardzo przydatna będzie także edukacja przyrodnicza mieszkańców miasta zachęcająca ich do wprowadzania zieleni na prywatnych terenach należących do nich. Liczymy tu na współpracę z organizacjami ekologicznymi.
prof. dr hab. Leszek Jerzak (Uniwersytet Zielonogórski)
dr, arch. kraj. Piotr Reda (Leaf Project Studio)
mgr inż. arch. kraj. Kamila Rogaczewska (Leaf Project Studio)
--
Zdjęcia: Sadzenie lip w ramach akcji "800 drzew na 800 lecie Zielonej Góry"; fot. K. Adamczewski
