Zmniejszenie nierówności w przyjmowaniu szczepionek w regionie europejskim - angażowanie niedostatecznie rozwiniętych społeczności (w ramach projektu RIVER-EU) to pięcioletni projekt realizowany na Uniwersytecie Zielonogórskim od 1 czerwca 2021 r. przez zespół z Wydziału Lekarskiego Collegium Medicum UZ pod kierownictwem prof. dr hab. n. med. Marii Gańczak. Projekt dotyczy zwiększenia wyszczepialności wśród populacji migrantów ukraińskich przebywających w Polsce (szczepionki przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) oraz wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV)). Grant jest finansowany w ramach programu badawczego Horyzont 2020 koordynowanego przez Uniwersyteckie Centrum Medyczne w Groningen w Holandii, w którym uczestniczy 14 renomowanych instytucji z dziesięciu krajów, w tym tylko jeden z Polski - Uniwersytet Zielonogórski. Łączny budżet projektu to ponad 3,2 miliony euro. Zadaniem zespołu z Uniwersytetu Zielonogórskiego jest zbadanie barier w dostępie do szczepień i możliwości zwiększenia wyszczepialności wśród migrantów z Ukrainy w Polsce. Na ten cel naukowcy z Collegium Medicum UZ otrzymali prawie milion zł z unijnych środków. Zakończenie projektu planowane jest na 31 maja 2026 r.
Dlaczego naukowcy zajęli się ukraińskimi migrantami? Od początku 2014 r. nastąpił gwałtowny wzrost migracji z Ukrainy do Polski, przy czym intensywny napływ obywateli Ukrainy nastąpił po wybuchu konfliktu we wschodniej części Ukrainy. Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w lutym 2022 r. sytuacja stała się jeszcze bardziej dramatyczna. Ukraińscy migranci i uchodźcy to społeczność bardzo mobilna, rozproszona, o niskim wskaźniku szczepień, przenosząca się z kraju o negatywnym nastawieniu do szczepień i wysokiej zachorowalności na odrę. Należy spodziewać się w tej grupie kontynuacji podejmowanej w ich ojczyźnie potencjalnej antyszczepionkowej dezinformacji. Zazwyczaj ukraińscy migranci i uchodźcy mieszkają w zatłoczonych, wielorodzinnych mieszkaniach, z bliskimi kontaktami międzypokoleniowymi. Posiadanie na terytorium naszego kraju dużych skupisk migrantów mieszkających razem z wysokim odsetkiem osób nieszczepionych może prowadzić do wybuchów epidemii odry. W Polsce odnotowano niedawno ogniska odry związane z migrantami z Ukrainy. Ogniska te są dowodem na to, że programy szczepień nie docierają do wszystkich.
Dopóki sytuacja polityczna i gospodarcza na Ukrainie pozostanie niestabilna, należy zająć się kwestiami związanymi z alarmująco niskim poziomem szczepień ochronnych wśród tej wrażliwej społeczności i jego możliwymi konsekwencjami dla zdrowia publicznego.
- Kiedy zaczynaliśmy projekt nikt nie wiedział, że w Ukrainie wybuchnie wojna, która doprowadziła do jeszcze większego napływu uchodźców do Polski. – powiedziała prof. Maria Gańczak, krajowy koordynator projektu RIVER-EU.- Sytuacja związana z wojną jest dynamiczna i niestabilna, w związku z czym liczba ukraińskich migrantów w Polsce zmienia się codziennie. Większość uciekających osób nie jest szczepiona przeciwko COVID-19; szczepienia przeciwko odrze, poliomyelitis i krztuścowi u dzieci uchodźców mogą nie być wystarczające. Pomimo obowiązkowych szczepień przeciwko odrze i krztuścowi w Polsce, ruchy antyszczepionkowe odciągają część rodziców od decyzji o szczepieniu swoich dzieci. – dodała prof. Gańczak
W 2019 r. w Polsce zarejestrowanych było 212 730 osób z Ukrainy. Jednak analiza korzystania z telefonów komórkowych w 2018 r. wykazała, że rzeczywista liczba Ukraińców przebywających na terenie naszego kraju była znacznie wyższa i wynosiła 1,25 mln. Do czasu rosyjskiej agresji na Ukrainę społeczność ukraińska w Polsce składała się głównie z migrantów ekonomicznych w wieku produkcyjnym. We wczesnych stadiach migracji wielu wpadało w schemat kilkumiesięcznej pracy w Polsce, a następnie powrotu na Ukrainę w celu przedłużenia wiz przed powrotem do Polski (ważność wizy: 3 miesiące). Często po powrocie nie wracali do tego samego miejsca, w którym pracowali na początku. Jeśli zapewnili sobie stałą pracę w Polsce, często dołączały do nich dzieci i rodzina. Po osiedleniu się w naszym kraju wiele osób nadal wracało na Ukrainę, aby skorzystać z tamtejszej opieki zdrowotnej (w tym badań kontrolnych dzieci).
Wszystko to może prowadzić do poważnych zagrożeń epidemiologicznych i wyzwań związanych z masową migracją i przeludnieniem. Dotyczy to nie tylko Polski i innych krajów sąsiadujących z Ukrainą, ponieważ niektórzy uchodźcy podróżują dalej, zwłaszcza do innych regionów europejskich, podczas gdy choroby, którym można zapobiec dzięki szczepieniom nie respektują granic. Dzisiaj na terenie Polski przebywa ok. 3,5 mln migrantów i uchodźców z Ukrainy.
– Byliśmy pierwszym w Europie zespołem, który przeprowadził badania jakościowe na temat postaw wobec szczepień wśród ukraińskich migrantów ekonomicznych w Polsce – powiedziała prof. Maria Gańczak, krajowy koordynator projektu RIVER-EU. – Przy pomocy metod ilościowych i jakościowych oceniamy m.in. stopień realizacji szczepień, postawy i przekonania wobec szczepień w celu poprawy akceptacji i realizacji szczepień w różnych grupach populacyjnych, w tym społeczności ukraińskiej w Polsce. – dodaje prof. M. Gańczak.
Badania naukowców z Uniwersytetu Zielonogórskiego, przeprowadzone w pierwszym etapie projektu, uwidoczniły bariery w dostępie migrantów do szczepień. Wykazały, że ukraińscy migranci mają zazwyczaj negatywne przekonania na temat jakości i bezpieczeństwa podawanej w Ukrainie szczepionki przeciwko odrze, co prowadzi rodziców do odmowy lub opóźnienia szczepienia. Znaczna liczba dzieci, jak i dorosłych migrantów z Ukrainy, nie przeszła obowiązkowych szczepień w dzieciństwie, ale w wielu przypadkach posiada fałszywe świadectwa szczepień.
Wirus odry jest wysoce zakaźny, dlatego wyszczepialność (dwiema dawkami szczepionki) musi być utrzymana na poziomie co najmniej 95% kwalifikującej się populacji. W latach 2018-2019 Polska odnotowała prawie 4-krotny wzrost zidentyfikowanych przypadków odry. Jednocześnie przyjęcie pierwszej dawki szczepionki MMR w Polsce ujawniło tendencję spadkową w latach 2015-2020 (z 96,0% do 80,3%); drugą dawkę przyjęło w 2020 r. 95,3% populacji. Na Ukrainie ostatnia epidemia odry rozpoczęła się w 2017 r., Liczba przypadków wzrosła wówczas 47-krotnie w porównaniu z rokiem poprzednim. W 2019 r. przekroczyła 57 000. W 2020 r. całkowita liczba zgłoszonych przypadków odry spadła do 264, co może wynikać z poprawy zasięgu szczepień. Należy to jednak interpretować ostrożnie, ponieważ pandemia COVID-19 wpłynęła ujemnie na nadzór nad chorobami. Wyszczepialność przeciwko odrze pierwszą i drugą dawką zmniejszyła się do około 85% i 82% w 2020 r. Szczególne wysiłki dotyczące wyszczepialności przeciwko odrze należy zatem podjąć w Polsce, która przyjęła największą liczbę ukraińskich dzieci-uchodźców.
Kolejną barierą, na jaką wskazywali ukraińscy migranci było to, że telemedycyna, zintensyfikowana podczas pandemii COVID-19, ograniczyła ich dostęp do podstawowej opieki zdrowotnej. Poza tym, napotykali oni trudności w dostępie do wiarygodnych informacji o szczepieniach online w ich ojczystym języku. Na trudności językowe skarżyli się zarówno migranci, jak i opiekujący się nimi personel medyczny. Chociaż większość ukraińskich rodziców szczepiła dzieci zgodnie z polskim harmonogramem, różnice w harmonogramach w poszczególnych krajach wywołały obawy wśród migrantów i zwiększyły niepewność pracowników ochrony zdrowia co do interpretacji kart szczepień, szczególnie w kontekście możliwych fałszywych zaświadczeń. Co znamienne, niektórzy migranci ukraińscy skarżyli się, że byli dyskryminowani przez personel medyczny. Szczepienie dzieci przeciwko HPV nie było traktowane jako priorytetowe przez migrantów z powodu błędnych przekonań na temat szczepień nieobowiązkowych oraz roli szczepień przeciwko HPV w kontekście profilaktyki raka szyjki macicy.
Brakuje oficjalnych danych na temat przyjmowania szczepionek przeciwko HPV przez ukraińskie dziewczęta. Nie ma danych na temat wskaźników szczepień przeciwko HPV na Ukrainie zgłoszonych do systemu monitorowania chorób zakaźnych WHO. Niektóre badania przekrojowe przeprowadzone na Ukrainie pokazują, że wyszczepialność w tej grupie wynosi 1,7% (wg. raportu Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego w 2018 r. w Polsce zaszczepiono przeciwko HPV 22 341 dziewcząt do 20. roku życia (populacja ogólna). Szacuje się, że 10% dziewcząt w wieku 11-13 lat zostało zaszczepionych dzięki różnym strategiom na szczeblu krajowym. Wyniki wcześniejszych badań wykazały, że np. w 2013 r. w Zgorzelcu w południowo-zachodniej Polsce 7,5% dziewcząt uczęszczających do pierwszych klas szkół średnich zostało zaszczepionych przeciwko HPV. Szczepionka przeciwko HPV nie jest w Polsce obowiązkowa ani refundowana. Jednak wiadomo, że od czerwca 2023 decyzją Ministra Zdrowia będzie ona refundowana dla dzieci w wieku 12 i 13 lat).
Wyniki badań realizowanych w projekcie RIVER-EU powinny mieć wpływ na dostarczanie szczepionek skierowanych do dzieci migrantów w Polsce i innych krajach przyjmujących. Konieczne są wspólne wysiłki w celu poprawy świadomości ukraińskich migrantów na temat znaczenia szczepień. Bariery w dostępie do opieki zdrowotnej muszą być też dostrzegane przez decydentów.
Potwierdza to dr hab. n. med. Paweł Kalinowski, prof. UZ – członek polskiej części zespołu projektu RIVER-EU
- Naszymi badaniami chcielibyśmy spowodować, że zostaną wprowadzone systemowe zmiany w polskim systemie ochrony zdrowia, które będą uwzględniały obecność migrantów i ich dzieci w naszym społeczeństwie. Należy przekonywać ich, że warto skorzystać ze szczepień ochronnych tych obowiązkowych i również tych dobrowolnych. Pracownicy polskiej ochrony zdrowia powinni dostarczać im odpowiedniej informacji. Ponieważ ta część pacjentów nie ma takiej wiedzy o roli szczepień jak polska populacja. Dla osiągnięcia lepszych efektów należy edukować również pracowników polskiej ochrony zdrowia. Te działania umożliwią wyszczepialność dzieci ukraińskich migrantów, żeby była przynajmniej na poziomie wyszczepialności polskich dzieci. Ma to ogromne znaczenie dla naszej przyszłości ponieważ te dzieci będą chodzić z polskimi dziećmi do polskich szkoły, będą się z nimi stykać na co dzień. Odpowiednie ich zaszczepienie i wysoki poziom ich odporności jest ważny nie tylko dla nich, ale również dla całej naszej populacji.
Na tym etapie realizacja projekt RIVER-EU w Polsce wkracza w nową fazę. Odpowiedzią na wyniki badań społeczności ukraińskiej dotyczących barier utrudniających dostęp do szczepień, jest szkolenie urzędników i pracowników ochrony zdrowia. Przez dwa dni w Collegium Medicum UZ przebywali hiszpańscy specjaliści w projektowaniu i wdrażaniu strategii komunikacji i marketingu cyfrowego, głównie w środowiskach wielokulturowych oraz oficer ds. komunikacji z EuroHealthNet, organizacji non-profit zajmującej się zdrowiem publicznym, zapobieganiem chorobom, promowaniem zdrowia i zmniejszaniem nierówności w zdrowiu. W przeprowadzonych przez nich warsztatach wzięli udział przedstawiciele Wydziału Organizacji i Promocji Zdrowia oraz Departamentu Komunikacji Społecznej i Departamentu Edukacji i Spraw Społecznych w Urzędzie Marszałkowskim, kierownik Biura Projektów Międzynarodowych UZ, położne i lekarze z Ukrainy, ukraińscy studenci Wydziału Lekarskiego UZ.
Ważnym punktem Warsztatów była panelowa debata na temat sposobów mobilizacji ukraińskiej społeczności, tak aby była w stanie zidentyfikować liderów swojej społeczności i lokalnych influencerów. Cykl warsztatów zorganizowany przez Katedrę Chorób Zakaźnych Collegium Medicum Uniwersytetu Zielonogórskiego odbył się pod hasłem: Zaangażowanie przedstawicieli ukraińskiej społeczności migracyjnej w szczepienia.
Było to pierwsze takie wydarzenie oferujące narzędzia - dotyczące sposobu, w jaki powinniśmy się komunikować z migrantami, aby zwiększyć mobilizację tej społeczności w zakresie realizacji szczepień ochronnych - przedstawicielom instytucji samorządowych, którzy podejmują decyzje dotyczące strategii komunikacji z obywatelami Ukrainy oraz pracownikom terenowym zaangażowanym w mobilizację społeczności ukraińskiej w zakresie szczepień.
